MACHIGI SARUK ASI KARIGIDAMAKTA ASUKKI MATIK MATHOU TARIBANO HAIBASIDA
Afaba machigi chinjak
haibasimaktabu meepum khudingmakta adumak yamna maru oiribani – makhoi adu HIV
ga sagonnana nattraga sagonnadana hinggera amabuoirabasu. Adubu HIV/AIDS ki
laiyenglingei da (wasting, diarrhea, amasung lipid abnormalities) singga mari
leibasingdadi afaba machigi machalsing ai HIV ga saginnaribasingdadi asukki
mating maru oihanli. Afaba chinjak chaba haibasina panggal amasung afaba immune
system ama oihanbada achouba saklon ama louribani. Masigisu mathakta HIV na
meeoibagi immune bu laksinduna thamlakpa matam asida chabada cheksinba amasung
hakchangda kannagadabasing yenglaga chaba haibasina fattaba thokhandanaba
ngakthokpadasu chaona mateng oinahanli.
MACHI OIBA CHINJAK ASI KARIGI
MARU OIHANLI ?
Afaba chinjak amasung machi oiba
chinjak
Machi oiba chinjak haibasimaktabu
meeoi khudingmakta adumak mathou taribani maramdi eikhoigi hakchangda chinjak
khudingmakna fanghanliba machigi saruk asinani eikhoina hakchang-fana,
kuchu-kumen thokna amadi ningthina mathou touhanbada maru oiba machal ama oiri.
Chinjak khudingmak maru oiba machigi machal taruk na sai, hairiba machasing
asigi maruoiba mathou pumnamak adu eikhoigi hakchangda mathou taribani:
· Protein na muscle sing amasung
mapanggal kanba immune system sai/sem-i.
· Carbohydrates (masida mana- masing,
u-hei, hawai singna) hakchang gi panggal pi.
· Fat na amukka henna hakchangda
panggal pi.
· Vitamin singna hakchanggi
mathou chang naina touhanli.
· Mineral singsu hakchanggi
mathou chang naina touhanli amasung hakchanggi tissue sing semgatli.
· Ising na hakchanggi cell sing
gi masak sagatli amasung hakchanggi mathou chang naina touhanbada mahakna
mathou tariba mateng adu pangsinli.
Afaba machigi chang ningthina
fangba haibasida afaba makhalgi mathou tariba chinjak adu mathou tariba chang
aduda chaduna maduda yaoriba machigi chang adu matik chana louba haibani.
EINGON DA AKHANNABA CHINJAK
MATHOU TABARA ?
Akhannaba chinjak haiba thoina
leite, nattraga nanggi immune system hengatnabani haiba thoidokpa atoppa
chinjak ama tongkhaina leite. Adubu nanggi immune system adu hengathannaba
pot/machal di adumak leigani.
Nangna HIV ga sagonnariba
oiragadi, nanggi immune system adu angamba panggal fudoktuna laina-tinna dagi
ngakthoknaba hotnaba mathou tai – amasung masimak ngamnaba hotnaba haibasida
panggal mathou tai (haibadi chang adu calories da ongadabani). Masina hairibadi
nangna chariba chinjak adu khara henna chang wangna chaba mathou tai haibani.
Karigumba nang gi arumba adu
yamna hantharaba – nattraga nangngonda leiriba HIV adu advance stage da
leisinlaklaba, viral load adu wangsinlaklaba nattraga khudongchaba louganba
lainasing (opportunistic infections) na laksinlakpa houraklaba – nangna nanggi
chinjak ta sungsoi soidana protein henna amadi ahenba calorie sing henna
(haibadi carbohydrate amasung fat ki maongda) sijinnagadabani/ chagadabani.
HAKCHANG FABAGI AHANBA KHONGTHANG
SI AFABA CHINJAKTAGI HOUGADOURIBANI
Punsi-chuppagi oina hakchang
fanabagidamak afaba chinjak haibasi tangaifade. Afaba chinjak haibasi
tangaifadaba machlsingda mathou-tariba machigi saruksing suna fanghanba
ngamliba chinjak makhalsing aduna eikhoida ahenba chini, thum, alcohol gi chang
wangna yaodaba hakchanggi arumbabu chang naihanna thamba ngambaga loinana
hakchang da matik chaba panggal piba ngamlibasing aduna oigadouribani.
Khwaidagi tangaifadaba machigi saruksing yaoriba makhal taruk ta:
· Protein - Muscles semgatpada
amasung immune system mapanggal kalhanbada mathou tariba.
· Carbohydrates – [chanang
amasung chini ga loinana (starches and sugar)] nangngonda panggal piri.
· Fat - na amukka henna ahenba
panggal pi.
· Vitamins - na body processes pu
regulate touhanli.
· Minerals - su body processes
regulate touhanli amasung body tissue sing semgatli.
· Ising (Water) – cell singda
shape pi amasung body processes ta medium amagumna mathou touhanli.
Adubu HIV ga sagonnaribasingdi
hiram asida henna khanglaba HIV gi lamda specialize dietician amaga tannaduna
nangngonda mathou tagadourina machigi saruk adu munna khanghougadabani.
HIV AMASUNG NANGGI DIET KI
MARAKTA LEINARIBA MARI
HIV ga loinana chatthariba
laiyeng khudingmakna nanggi hakchanggi metabolism pumnamak honghanli — nattraga
nanggi body na processes touba ngamliba machigi saruk sing amasung substance
sing (haibadi hakchanggi fat) asinachingbasing. Asigumba metabolic change sing
asina lipodystrophy, insulin resistance amasung wasting syndrome thokhanli
amasung nanggi sakongsada amasung nanggi khannabagi panggal busu honghanli.
Masigi mathakta nausea, vomiting
amasung diarrhea asi HIV amasung masigi laiyengsing chattharakpada toina
thokkanaba FIvamsing oihanlak-i. Loinana laiyengbadagi thoklakpa side effect
singna chaning-thakningba faohandaba nattraga mathou tariba hakchanggi machigi
saruk mayam ama fanghandanabagi machak su oihanli. Fivamsing adudadi nangngonda
dehydrate thokhanli.
HIV na hakchangda progress
toubasi tappi maram aduna metabolism amasung physical appearance honghanbadasu
adumak tapkani. Aduna nangi chinjak pu asukki mathou taraklibani, nungtigi
afaba chinjaksing soidana chabana tung koina punsi sangna chathanbada mateng
oinagadouribani.
Nangna karigumba metabolic change
sing khara thoklabara haina chingnaraba nattraga vomiting amasung diarrhea
nachingbasing maiyoknaraba pakhatkanu, masi thoidokna ikainingai leiba thoudok
natte khudakta chattuna nanggi doctor nattraga healthcare provider duga
tannathokkadabani. Nangonda oiriba fivam pumnamak adu nanggi healthcare
provider aduna loina khangba mathou tai maduna nangngonda/ nanggi hakchangda
support oiba ngamgadaba machigi mathou taribasing adu sinba ngamhangani.
Asigumba thouongsing asi matam chana thinghounabagidamak matik chaba chanaba
chinjak ki sijinnafam, afaba khanduna chaba amasung matik chaba mathou tariba
machigi machak sing fanghanba haibasi yamna maru oiba ama oihanlibani.
AFABA HAIBASINA MANG THADUNA
Maramdi HIV na nanggi immune system bu sokhanlabanina nangngonda chinjakka mari
leinaba mayam amagi khudongthiba thokningai gi akiba leiribani. Fivam asida
afaba chabada nattana chabada cheksinbasisu mathouni. Cheksinnabagidamak
cheksinwa/ lonchat kharadi nangna nanggi chanaba sinbada ingadaba aduna nangbu
chabada amadi chnjakka mari leinadagi ngakthoknabada:
· Ahingba yerum, sa nattraga
seafood (masida sushi amasung oyster/shellfish) chaganu.
· Uhei amasung mana-masing sengna
chamthok-u.
· Ahingba sa kaknabagidamak
tongkhaiba cutting board ama thammu.
· Sijinnaba loiraga kon-lik,
cutting board amasung nakhut-nasa du sapon noithoktuna sengna
hamdok-u/chamthok-u.
· Water safety asisu maru
oibasingda amani, maramdi ising da makhal makha kayai parasites, bacteria
amasung viruse sing masing thingamdana yaori. Asigumba lounaganba mahiksing
asidagi ngakthoknaba mateng oiba yaba hiram kharada:
* Pat, turel, pukhri amasung lok
tagi ising thakkanu.
* Thaknaba isinggidamakta yum
dadi water filter sijinnou.
* Chanaba amadi t h a k n a b a g
i d a m a k lumthoklaba ising sijinnariba makhei isingdagi thoklakpa lainasing
(water-borne illness) ngakthokpa ngamgani.
* Mapanda chatthokpada,
sanitation nemba mafasing amasung afaba ising fangdabara haina chingnaba leiba
mafamsingda yarimakhei bottle gi ising thak-u amasung mafamdugi uun nattraga
unpasteurized juices amasung drinks amata thakkanu.